Zaostrzenie sankcji w Kodeksie karnym skarbowym

Uszczelnianie systemu podatkowego

W uzasadnieniu do projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw (nr z wykazu UD357) z dnia 9 marca 2022 r. autorzy wyjaśniają, że zmiany są konieczne z powodu uchwalenia w 2016 r. ustawy o Krajowej Administracji Skarbowej pakietu paliwowego oraz nowelizacji ustawy o VAT i potrzeby dostosowania do nich przepisów karnych skarbowych. Zmiany mają na celu uszczelnienie systemu podatkowego oraz egzekwowanie innych należności Skarbu Państwa. Realizacji tego celu ma służyć m.in. podwyższenie górnych granic zagrożenia karą pozbawienia wolności lub grzywny za wybrane przestępstwa skarbowe, jak również inne rozwiązania nastawione na odzyskanie należności publicznoprawnych.

Należy pamiętać, że w czasie, gdy kolejne niechlubne rekordy bije rosnąca inflacja, a wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę jest o odgórnie podnoszona – do 3010 zł w 2022 r. podniesienie kar nie jest jedyną podwyżką. Wspomniane okoliczności powodują, że kary będą dotkliwsze, bo wyższa stawka grzywny liczona od najniższego wynagrodzenia przy jednoczesnej niższej wartości pieniądza to tak naprawdę podwójna podwyżka. Minimalna kara grzywny może wynieść w 2022 roku 301 zł, a maksymalna 28 895 040 zł. Rok wcześniej było to odpowiednio 280 zł i 26 880 000 zł.

Wymagalność należności publicznoprawnej

Pierwsza z zasadniczych zmian polega na rezygnacji z warunku „wymagalności” w zakresie uszczuplenia należności publicznoprawnej. M.in. z obowiązującego przepisu art. 41 § 2 Kodeksu karnego skarbowego (dalej: k.k.s.) w brzmieniu: „Umarzając warunkowo postępowanie karne za przestępstwo skarbowe, w związku z którym nastąpiło uszczuplenie należności publicznoprawnej i tej wymagalnej należności nie uiszczono, sąd określa także obowiązek uiszczenia jej w całości w wyznaczonym terminie”, nowelizacja usuwa słowo: „wymagalnej”. Zmiana ta może mieć swoje uzasadnienie jako wyraz dążenia do zwiększenia swobody orzekania przez sądy w sprawach karnych, podkreślając niezależność postępowania karnego skarbowego od postępowania podatkowego.

Jednocześnie jednak rezygnacja z przesłanki wymagalności może naruszać prawa podatników. Przepis art. 19 § 2 k.k.s. stanowi, że „Jeżeli w związku z przestępstwem skarbowym lub wykroczeniem skarbowym nastąpiło uszczuplenie należności publicznoprawnej, sąd może odstąpić od wymierzenia kary lub środka karnego (…) tylko wtedy, gdy ta wymagalna należność została w całości uiszczona przed wydaniem wyroku”. W tym przypadku usunięcie warunku wymagalności spowoduje, że wydanie korzystnego dla podatnika rozstrzygnięcia w przedmiocie odstąpienia od wymierzenia kary może zostać uzależnione od konieczności spełnienia przez niego zobowiązania publicznoprawnego, które uległo przedawnieniu. Podobny, naruszający prawa podatnika skutek zmiana ta wywoła np. w zakresie instytucji czynnego żalu (art. 16 § 2 k.k.s.), uzależniając możliwość skorzystania z niej od uiszczenia w całości należność podatkowej uszczuplonej czynem zabronionym.

Pociągnięcie odpowiedzialnego posiłkowo do zapłaty należności podatkowej

Określony podmiot (osoba fizyczna, jak i osoba prawna, przedsiębiorstwo) może zostać pociągnięty do odpowiedzialności za karę grzywny wymierzoną sprawcy przestępstwa skarbowego, jeśli sprawca był pełnomocnikiem podmiotu, zarządcą lub jego pracownikiem, a podmiot ten uzyskał lub mógł uzyskać w wyniku tego przestępstwa jakąkolwiek korzyść majątkową. Na mocy omawianej nowelizacji odpowiedzialni posiłkowo zostaną obarczeni ryzykiem konieczności uiszczenia należności publicznoprawnej, jeśli ta zostanie uszczuplona w wyniku czynu zabronionego. Na mieniu tego kto uzyskał korzyść majątkową organy będą mogły zabezpieczyć jej zwrot. Możliwe będzie zastosowanie zarządu przymusowego celem zabezpieczenia uiszczenia tej należności, oraz innych określonych w ustawie obowiązków i środków karnych.

Zaostrzenie kar pozbawienia i ograniczenia wolności

Zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami Kodeksu karnego skarbowego kara pozbawienia wolności trwa najkrócej 5 dni, a najdłużej 5 lat. Przy nadzwyczajnym obostrzeniu kary może jednak wynieść 10 lat, a przy wymierzeniu kary łącznej – 15 lat.
W przypadku nadzwyczajnego obostrzenia kary nowelizacja proponuje podniesienie górnej granicy zagrożenia karą pozbawienia wolności do lat 15. Zgodnie z art. 38 § 2 k.k.s. sąd stosując to nadzwyczajne obostrzenie wymierza karę pozbawienia wolności w wysokości powyżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, nie niższej niż 3 miesiące, do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego podwójnie. Ustawa zmieniająca zaostrza tę sankcję w ten sposób, że sąd będzie mógł wymierzyć karę pozbawienia wolności do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego potrójnie, a dodatkowe wymierzenie kary grzywny będzie możliwe tylko w wysokości nie mniejszej niż 100 stawek dziennych.

Podwyższeniu ulec ma również górna granica wymiaru kary łącznej pozbawienia wolności – z dotychczasowych 15 lat więzienia do lat 20. Kara łączna ograniczenia wolności będzie mogła wynieść maksymalnie do 2 lat, zamiast dotychczasowych 18 miesięcy. Autorzy projektu proponują również wydłużenie z trzech miesięcy do sześciu maksymalnego okresu wykonywania prac społecznych, na jakie sąd będzie mógł zamienić karę grzywny orzeczoną za wykroczenie skarbowe, jeśli jej egzekucja okaże się bezskuteczna.

Zakaz prowadzenia działalności gospodarczej za posługiwanie się nierzetelną fakturą

Nowelizacja zaostrza przepisy ustanawiając, że zakaz prowadzenia określonej działalności gospodarczej będzie mógł zostać orzeczony także za wystawienie lub posługiwanie się nierzetelną fakturą. Z kolei zakaz ten, a także zakaz wykonywania określonego zawodu lub zajmowania określonego stanowiska, oraz pozbawienie praw publicznych, będzie można wymierzyć w granicach od roku do lat 10, a nie jak dotąd do lat 5.

Łatwiejsze ściganie przestępstw skarbowych za granicą

Łatwiej będzie polskim organom ścigać sprawców popełnienia za granicą przestępstwa skarbowego skierowanego przeciw istotnym interesom państwa z całymi tego negatywnymi konsekwencjami. Obecnie obywatele polscy oraz cudzoziemcy w razie popełnienia za granicą przestępstwa skarbowego podlegają polskim sankcjom karnoskarbowym, jeśli ich czyn zabroniony zagraża budżetowi państwa powstaniem uszczerbku finansowego w wysokości co najmniej 10-krotnosci wielkiej wartości. Po zmianach ma to być tylko pięciokrotność wielkiej wartości.

Wyższe kary za uporczywe niepłacenie podatków

Dziś uporczywe niepłacenie podatków w terminie spenalizowane jest jako wykroczenie i podlega karze grzywny dopuszczalnej w granicach przewidzianych dla sankcji za wykroczenie, czyli do dwudziestokrotności minimalnego wynagrodzenia (20 x 3010 zł = 60 200 zł). Ministerstwo Sprawiedliwości proponuje dodanie przepisu, zgodnie z którym jeśli kwota niewpłaconego podatku przekracza pięćdziesięciokrotność minimalnego wynagrodzenia, sprawca podlegać będzie karze grzywny do 720 stawek dziennych, a więc do 28 895 040 zł. Takie samo zaostrzenie kary autorzy nowelizacji proponują za niezgłoszenie przewozu.

Dłużej w więzieniu za paserstwo celne

W uzasadnieniu projektu nowelizacji Ministerstwo Sprawiedliwości wyjaśnia, że dotychczasowa sankcja za paserstwo towarami bez znaków skarbowych akcyzy nie zapobiega rozpowszechnianiu się tego procederu, stąd proponuje podwyższenie górnej granicy kary pozbawienia wolności grożącej za tego typu przestępstwa. Dotąd za paserstwo celne sprawcę można było skazać maksymalnie na 3 lata więzienia. Po zmianach sąd będzie mógł orzec karę pozbawienia wolności w maksymalnym wymiarze – czyli do lat 5. Oczywiście nie licząc przypadków nadzwyczajnego obostrzenia kary, wówczas kara więzienia może wzrosnąć do 10 lat, a przy karze łącznej – do lat 15.

Kara za udostępnianie lokalu lub innych środków do celów hazardu i za utrudnianie kontroli

Ministerstwo chce również ścigać osoby, które udostępniają środki lub nieruchomości do prowadzenia gier hazardowych. Jak tłumaczą autorzy projektu ustawy, osoby takie, często nie uczestnicząc w przestępczym procederze, a jedynie wynajmując swoją nieruchomość, mają świadomość tego, że taki proceder się tam odbywa. Obecnie karalne jest nielegalne posiadanie automatu do gier hazardowych. Jeśli zmiany wejdą w życie penalizowane będzie więc również już samo udostępnianie nieruchomości, lub bliżej nieokreślonych środków do prowadzenia lub urządzania gry hazardowej bez wymaganej koncesji lub zezwolenia. Grzywna za ten czyn wynosić ma do 360 stawek dziennych (a więc w teorii nawet do ponad 14 mln zł).

Samo utrudnianie urzędnikom kontroli celno-skarbowej w zakresie urządzania i prowadzenia gier hazardowych, nieudzielenie wyjaśnień lub nieudostępnienie wymaganych dokumentów mających znaczenie dla prowadzonej kontroli będzie zagrożone wysoką grzywną do 720 stawek dziennych.

Łatwiej zostać recydywistą

Również przypisanie sprawcy recydywy skarbowej specjalnej budzi kontrowersje. Dotąd o możliwości tej decydowało popełnienie kolejnego umyślnego przestępstwa skarbowego tego samego rodzaju w ciągu 5 lat od odbycia przez sprawcę co najmniej 6 miesięcy kary pozbawienia wolności lub 6 miesięcy kary ograniczenia wolności albo uiszczenia grzywny wynoszącej co najmniej 120 stawek dziennych. Zatem sprawcę należało najpierw poddać karze, a dopiero potem, w przypadku ponownego popełnienia przez niego przestępstwa tego samego rodzaju uznać, że kara nie odniosła skutku, stąd należy orzec wobec niego surowszą karę. Autorzy omawianego projektu chcą usunąć przesłankę odbycia kary i kwalifikować kolejne przestępstwo jako recydywę, jeśli zostanie popełnione w okresie 5 lat od samego orzeczenia ww. kar. Kontrowersje wzbudza nie tylko sam fakt odstąpienia od wymogu poddania sprawcy karze i oceny jej oddziaływania na stopień zdemoralizowania przestępcy, ale i od strony technicznej – czy ów 5 letni okres próby płynąć będzie liczony od chwili prawomocnego skazania, czy już od nieprawomocnego wydania orzeczenia w tej sprawie.

Organy będą mogły dłużej ścigać dłużników

Omawiany projekt ustawy proponuje zmianę art. 44 k.k.s. poprzez uchylenie § 2, który stanowił, że karalność przestępstwa skarbowego polegającego na uszczupleniu lub narażeniu na uszczuplenie należności publicznoprawnej ustaje również, gdy nastąpiło przedawnienie tej należności. Autorzy proponując wykreślenie tego zapisu prawdopodobnie dążą do tego, by można było ścigać za narażenie Skarbu Państwa na uszczuplenie w nieskończoność, mimo obowiązującej ogólnej zasady cywilistycznej, ale i podatkowej, że wszystkie roszczenia majątkowe i podatkowe ulegają przedawnieniu.

Art. 44 § 5 k.k.s. stanowi, że jeśli w okresie biegu terminu przedawnienia przestępstwa skarbowego wszczęto postępowanie przeciwko jego sprawcy, to termin ten zostaje wydłużony dwukrotnie. Autorzy nowelizacji wykreślając słowa „przeciwko sprawcy” (in personam), chcą doprowadzić do tego, by każde postępowanie w sprawie (in rem), a więc bez konieczności postawienia konkretnych zarzutów oskarżonemu, wydłużało bieg terminu przedawnienia karalności przestępstw skarbowych.

Nowelizacja zaostrza też przepisy dotyczące karalności wszystkich przestępstw skarbowych, stanowiąc, że jeśli od czasu popełnienia upłynęło 5 lub 10 lat (w zależności od ciężaru przestępstwa), a w okresie tym wszczęto postępowanie, karalność ustaje z upływem lat 10 od zakończenia tego okresu, podczas gdy obecnie przepis ten mówi o upływie lat 5.

Zakaz wydania nakazu wobec nieobecnych

Na akceptację zasługuje również pomysł uzupełnienia katalogu przesłanek czyniących niedopuszczalnym wydanie wyroku nakazowego, jeśli sprawa podlega rozpoznaniu w postępowaniu w stosunku do nieobecnych. I tak już postępowanie nakazowe daje okrojoną, w porównaniu ze zwykłym trybem rozpoznania, ochronę oskarżonego.

Więcej przepadku na rzecz Skarbu Państwa

Realizując politykę lepszego zabezpieczenia interesów finansowych budżetu państwa, autorzy ustawy forsują rozszerzenie katalogu czynów zabronionych, w których będzie można orzec przepadek przedmiotów mających związek z przestępstwem skarbowym:
•    za stanowiące przypadek mniejszej wagi zorganizowanie loterii fantowej, gry bingo fantowe, loterii promocyjnej lub audiotekstowej i niezgłoszenie naczelnikowi urzędu celnego osiągnięcia tzw. nadwyżki z tych loterii, jeśli nadwyżka ta nie przekracza małej wartości;
•    za stanowiące przypadek mniejszej wagi posiadanie, przechowywanie, przewożenie, przesyłanie lub przenoszenie znaków akcyzy lub upoważnienia do odbioru banderol;
•    za przestępstwo dokonywania czynności poza składem podatkowym, jeśli sprawca odstąpił od przygotowania do niego;
•    za nabywanie, przyjmowanie, przechowywanie, przewożenie, przesyłanie lub przenoszenie wyrobów akcyzowych stanowiących przedmiot czynu zabronionego lub pomaganie w ich zbyciu lub ukryciu, jeśli kwota podatku narażonego na uszczuplenie nie przekracza ustawowego progu;
•    za paserstwo celne, jeśli kwota należności celnej lub wartość towaru w obrocie z zagranicą, co do którego istnieje reglamentacja pozataryfowa, nie przekracza ustawowego progu.

W przypadku tych dwóch ostatnich czynów zabronionych Kodeks karny skarbowy przewiduje już obecnie przepadek przedmiotów, ale tylko gdy zostały popełnione umyślnie. Po zmianach, przy wykryciu tych czynów przepadek będzie można orzec bez względu na to, czy działanie sprawcy było umyślne, czy nie.

Naruszenie zasady domniemania niewinności

W obecnym kształcie art. 33 § 2 k.k.s. stanowi, że w razie skazania za przestępstwo skarbowe, z którego popełnienia sprawca osiągnął, chociażby pośrednio, korzyść majątkową dużej wartości, albo przestępstwo skarbowe, z którego sprawca osiągnął lub mógł osiągnąć, chociażby pośrednio, korzyść majątkową, jest zagrożone karą pozbawienia wolności, której górna granica jest wyższa niż 3 lata, lub popełnione w zorganizowanej grupie albo związku mającym na celu popełnienie przestępstwa skarbowego za korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa uważa się mienie, które sprawca objął we władanie lub do którego uzyskał jakikolwiek tytuł w okresie 5 lat przed popełnieniem przestępstwa skarbowego do chwili wydania chociażby nieprawomocnego wyroku, chyba że sprawca lub inna zainteresowana osoba przedstawi dowód przeciwny. Mienie to podlega przepadkowi na rzecz Skarbu Państwa.

Już teraz przepis ten ustanawia więc domniemanie, że cały majątek, który sprawca nabył w okresie 5 lat przed popełnieniem przestępstwa skarbowego pochodzi z innych, nieujawnionych przestępstw. Wprowadzając w życie tę regulację zapomniano o fundamentalnej w demokratycznym państwie prawa zasadzie domniemania niewinności, przerzucając ciężar udowodnienia „nie przestępczego” pochodzenia swojego majątku na przedsiębiorcę.

Natomiast omawiana nowelizacja proponuje zmienić ww. regulację w ten sposób, że przepadkowi będzie podlegać korzyść majątkowa uzyskana z przestępstwa zagrożonego karą pozbawiania wolności, której górna granica jest nie niższa 3 lata. Tak więc forsowana przez Ministerstwo Sprawiedliwości zmiana Kodeksu karnego skarbowego nie tylko nie naprawia sytuacji przerzucania na oskarżonego ciężaru udowodnienia legalności pochodzenia swojego majątku, ale rozszerza zakres tej niezgodnej z konstytucyjnymi zasadami instytucji.

Wątpliwa instytucja zrzeczenia się prawa własności

Autorzy nowelizacji proponują ustanowienie instytucji zrzeczenia się prawa własności przedmiotów zatrzymanych przez organy ścigania. Sprawca wykroczenia skarbowego przyjmując mandat będzie mógł złożyć pisemne oświadczenie o przysługującym mu prawie własności do przedmiotów, które nie mogą zostać dopuszczone do obrotu (np. nie bo nie zostały opatrzone znakami skarbowymi akcyzy, albo nie odpowiadają krajowym warunkom dopuszczenia), zatrzymanych w związku z popełnieniem czynu zabronionego. Pomysłodawcy zmian chcą, by mógł on pisemnie zrzec się prawa własności tych przedmiotów. W razie zrzeczenia się prawa własności zatrzymanych rzeczy wygasałby obowiązek uiszczenia należności publicznoprawnej dotyczącej tych przedmiotów. Zatrzymane przedmioty przechodziłyby na własność Skarbu Państwa i podlegały zniszczeniu na jego koszt. W zamyśle miałoby to stanowić zachętę do zrzekania się prawa własności przedmiotów celu uniknięcia konieczności poniesienia kosztów w późniejszym terminie.

I tę propozycję należy ocenić krytycznie, a co najmniej sceptycznie. Bo choć właścicielowi rzeczy, zgodnie z fundamentalną zasadą prawa cywilnego, przysługuje swoboda do rozporządzania nią, to jednak w ramach postępowania w sprawach karnoskarbowych mamy do czynienia z pewnego rodzaju presją wywieraną na właścicielu. Można więc powziąć obawę, czy deklaracje zrzeczenia się swojego mienia w zamian za uniknięcie ciężaru kosztów jego zniszczenia oraz konieczności uiszczenia związanej z nim należności publicznoprawnej, nie będą na sprawcach przestępstw wymuszane, celem uniknięcia przez organy bardziej skomplikowanej procedury doprowadzenia do przepadku przedmiotów. Należy sobie również zadać pytanie jakiego wymiaru nabierze uprawnienie organów prowadzących postępowanie przygotowawcze do odbierania takich oświadczeń i ewentualne uzyskanie zrzeczenia się swojego majątku od osób, które w późniejszym etapie postępowania okażą się niewinne zarzucanych im czynów.

Niższa dolna granica wymiaru grzywny

Nowelizacja wprowadza zmianę, zgodnie z którą kara grzywny będzie mogła zostać wymierzona w granicach od jednej dwudziestej do dwudziestokrotnej wysokości minimalnego wynagrodzenia, a nie jak dotąd od jednej dziesiątej.

Zapewne dzięki obniżeniu minimalnej dopuszczalnej wysokości grzywny projektodawcy dążą do tego, by sądy nie rezygnowały z wymierzenia kary grzywny z uwagi np. na ustalenie, że sprawca wykroczenia skarbowego nie będzie w stanie ponieść jej minimalnej wysokości. Również nie na rękę budżetowi państwa jest odbywanie przez sprawcę zastępczej kary pozbawienia wolności.

Zaostrzenie grzywien i kar pozbawienia wolności dla zabezpieczenia interesów finansowych państwa

Autorzy omawianej nowelizacji wyjaśniają w jej uzasadnieniu: „… proponuje się również podwyższenie górnych granic zagrożenia sankcjami w postaci kary pozbawienia wolności lub kary grzywny za wybrane przestępstwa skarbowe, tym niemniej w projekcie można spotkać wiele rozwiązań, które nastawione są przede wszystkim na odzyskanie należności publicznoprawnych. W zamierzeniu projektodawcy proponowane zmiany pozwolą lepiej zabezpieczyć interesy finansowe budżetu państwa…” [Projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny skarbowy oraz niektórych innych ustaw (nr z wykazu: UD357)].

Trafnie w swojej opinii do tego projektu 31 marca 2022 r. odniósł się Sąd Najwyższy przypominając, że choć surowość karania i ustalanie granic zagrożeń tym karaniem jest elementem polityki karnej państwa, to jednak nie ma ono w tym względzie pełnej swobody, bo kara w demokratycznym państwie musi spełniać warunek proporcjonalności, a także konieczności, o którym mowa w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.

Autor: Robert Nogacki, właściciel Kancelarii Prawnej Skarbiec specjalizującej się doradztwie prawnym, podatkowym oraz strategicznym dla przedsiębiorców.